Holland Amerika Lijn
Algemeen
De Holland Amerika Lijn heeft in de geschiedenis een belangrijke rol gespeeld bij landverhuizingen van Europa naar Amerika.
Geschiedenis
In 1871 werd Plate, Reuchlin & Co opgericht door Antoine Plate en Otto Reuchlin, met als doel een rechtstreekse verbinding naar Amerika, uitgevoerd met stoomschepen. In 1873 werd Plate, Reuchlin & Co omgezet in de NV Nederlandsch-Amerikaansche Stoomvaart-Maatschappij (NASM). New York werd een vaste bestemming. In 1896 werd de naam gewijzigd in Holland-Amerika Lijn.
HAL in 1891
Van 1873 tot de Tweede Wereldoorlog vervoerde de Holland-Amerika Lijn (HAL) zakenlui, toeristen en migranten van en naar Amerika. Tijdens de Tweede Wereldoorlog werden de schepen van de HAL voor geallieerde doeleinden gebruikt. Ze deden dienst als troepentransport en werden gebruikt voor het vervoer van wapens of brandstof. Na de oorlog werden vooral soldaten en bijvoorbeeld overlevenden uit de Japanse interneringskampen gerepatrieerd. Het eerste schip met ‘gewone’ passagiers dat na de oorlog uit Rotterdam vertrok is de Westerdam op 28 juni 1946. In die tijd waren het veelal migranten uit heel Europa die een nieuwe toekomst tegemoet gingen.
De HAL kreeg steeds meer concurrentie van de luchtvaart. De grote stoomschepen waren niet meer rendabel en een overtocht per schip nam veel meer tijd in beslag dan met het vliegtuig. Om toch inkomsten te genereren werden schepen steeds vaker ingezet voor cruises. In 1971 werd de passagiersdienst geheel afgestoten. In 1978 verhuisde het hoofdkantoor van de Holland-Amerika Lijn naar New York. Het bedrijf ging zich vervolgens steeds meer richten op cruises in het Caraïbisch gebied en op de Middellandse Zee.
Geschiedenis
Directiegebouw Holland Amerika Lijn
De thuisbasis van de Holland-Amerika Lijn was de haven van Rotterdam. In de periode 1901-1917 werd het directiegebouw van de HAL gebouwd op de Wilhelminakade. De architecten J. Müller en C.M. Droogleever Fortuyn (1846 – 1928) ontwierpen het eerste deel van het gebouw dat nog driemaal zou worden uitgebreid. Van dit vrij eenvoudige kantoorgebouw uit 1901 is alleen nog de noordgevel over, die het middenstuk vormt van de huidige gevel. In 1908 kregen Müller en Droogleever Fortuyn, aangevuld met architect C.B. van der Tak (1900 – 1977), opdracht tot de bouw van een magazijnpand. Het pand werd in de zogenoemde ‘overgangsstijl’ gebouwd. Het massieve blok werd wat luchtiger gemaakt met jugendstilornamenten en de 2 bescheiden, maar herkenbare, torentjes.
gebouw
hotel
In 1984 werd het kantoor van de HAL in New York gesloten en op 1 mei van datzelfde jaar stond het hoofdkantoor op de Wilhelminakade te koop. Het pand heeft daarna 10 jaar leeggestaan. In de jaren 90 waren er veel nieuwe plannen voor de Kop van Zuid waar het kantoor stond. De uitbreiding van het centrum zou op deze zuidoever gaan gebeuren. Hotel New York was een van eerste projecten die daar gelanceerd werden. Het hotel werd geopend in het voorjaar van 1993. In het begin was de bereikbaarheid beperkt, omdat de Erasmusbrug er nog niet was. Het was flink omrijden over de Willemsbrug. Wel was het vanaf het begin mogelijk om over te steken met de watertaxi en de lijndienst tussen de noord- en zuidoever van de Maas.
Bibliotheek
-
- Braasem, Rob van den. (2020)De vaart erin : passagierslijsten indexeren van de Holland-Amerika Lijn. In: Gen jrg. 26, 2020; pag. 38-43
- Gaastra, F.S. (2009) Holland-Amerika Lijn : passagiersvaart 1873 – nu. In: Maritieme geschiedenis : de canon van ons maritiem verleden in 50 vensters, pag. 165-168. Signatuur 14 G 18
- Guns, Nico (2021) Beeld Historie dsts Nieuw Amsterdam. Gbooksinternational. Signatuur: XXXVI C 20
- Guns, Nico (2016) Holland-Amerika Lijn : geschiedenis van een rederij. Walburg Pers. Signatuur: XXXI D 60
- Moojen, W.H. (2020) Vaarwel Nederland! Op weg naar een nieuwe toekomst : 3. Van emigrant naar cruisepassagier (deel drie uit een reeks van zes artikelen verschenen in 2020) In: De Blauwe Wimpel Jrg. 75, 2020, nrs 3: pag. 288-293. Signatuur: V111
- Moojen, W.H. (2020) Vaarwel Nederland! Op weg naar een nieuwe toekomst : 1. Op weg naar een nieuw bestaan (deel één uit een reeks van zes artikelen verschenen in 2020) In: de Blauwe Wimpel Jrg. 75, 2020, nrs 3: pag. 288-293. Signatuur: V111
- Oosterwijk, Bram.(2017) Noordam : het verhaal van vier HAL-schepen. Coolegem Media. Signatuur: XXXI A 30
- Oosterwijk, Bram (2005) Rotterdam en de zee : vier eeuwen passagiersvaart. Historisch Genootschap Roterodamum. Signatuur: S 12 D 39
-
- Het archief van de Holland-Amerika Lijn. LET OP! Het archief is tijdelijk alleen beschikbaar via contact met de studiezaal. Dit kan via het contactformulier.
- Meer publicaties over de HAL in de bibliotheekcatalogus.
- Een selectie van films, prentbriefkaarten en foto’s waarin de schepen of de gebouwen van de Holland-Amerika Lijn een rol spelen.
Bekende passagiers
Professor Hugo de Vries (1848 - 1935)
Op 10 maart 1906 vertrekt Hendrik Antoon Lorentz, hoogleraar in de natuurkunde aan de Universiteit Leiden en Nobelprijswinnaar (1902), naar New York. Op 31 maart 1906 vertrekt ook Hugo de Vries, hoogleraar plantkunde aan de Universiteit van Amsterdam, naar New York. Beide heren ontvangen op 19 april 1906 het eredoctoraat van de Staatsuniversiteit van Pennsylvania. Ook geven zij colleges aan meerdere universiteiten in Amerika. Lees op de website Delpher een artikel uit 1906.
Hendrik Petrus Berlage (1856 - 1934)
Op 28 oktober 1911 vertrekt architect H.P. Berlage naar New York. Berlage maakt een reis door Amerika waarbij hij onder de indruk raakt van het werk van Frank Lloyd Wright. Op 12 december 1911 vertrekt hij weer naar Rotterdam. De invloed van Wright is goed terug te zien in de stijl van Berlage uit die tijd.
Albert Einstein (1879 - 1955)
Op 23 maart 1921 vertrekt Albert Einstein met de SS Rotterdam uit Rotterdam naar New York waar hij op 2 april aankomt. Zijn naam zien we vaker op de passagierslijsten. Vanaf 1920 ging Einstein elk jaar sowieso een maand naar Leiden, om daar als gasthoogleraar college te geven.
Anthony Fokker (1890 - 1939)
Luchtvaartpionier Fokker besluit in 1923 te emigreren na de Verenigde Staten om daar de Amerikaanse tak van zijn bedrijf op te richten, de Atlantic Aircraft Corporation (vanaf 1927 de Fokker Aircraft Corporation of America). Eind jaren twintig is Fokker de grootste vliegtuigfabriek ter wereld, met vestigingen in Amsterdam-Noord en Veere, en op drie plaatsen in de Verenigde Staten. Anthony Fokker reist in 1923 meerdere malen heen en terug naar New York. Op 14 juli 1923 is hij aanwezig op de Nationale Vliegdag op Schiphol. Hij reist op 7 augustus 1923 van Rotterdam naar New York.
Aletta Jacobs (1854- 1929)
Op 3 april 1924 vertrekt arts Aletta Jacobs van Rotterdam naar New York. Ze is 1 mei 1924 aanwezig bij het Congress of the Women’s International League for Peace and Freedom (Internationale Vrouwenbond voor Vrede en Vrijheid) in Washington. Dit is een wereldwijde organisatie, die tot doel heeft vrouwen samen te brengen om te werken voor vrede en sociale gelijkheid. Aletta is dan al 70 jaar. Lees meer over de bijeenkomst in een artikel uit 1924.
Bep van Klaveren (1907 - 1992)
De Olympisch en Europees Kampioen boksen Bep van Klaveren met de bijnaam the Dutch Windmill is meerdere keren naar Amerika vertrokken. Hij woont ook lange tijd in de Verenigde Staten. Op 15 september 1934 reist van Klaveren naar Amerika voor het gevecht om de wereldtitel zoals breed werd aangekondigd. Helaas is dat gevecht er nooit gekomen, waarschijnlijk omdat de organisatoren niet wilden dat de wereldtitel in handen van een buitenlander zou komen.
George Maduro (1916 - 1945)
Verzetsheld George Maduro wordt in 1936 opgeroepen voor de dienstplicht. Tijdens zijn verlof gaat hij op 4 augustus 1938 op vakantie naar de Verenigde Staten, waar zijn ouders tijdelijk wonen. Hij keert op 27 september 1938 terug naar Rotterdam met de Nieuw Amsterdam. Maduro heeft zijn ouders daarna nooit meer gezien.
Tijdens de meidagen van 1940 is Maduro als 2e luitenant der Cavalerie verantwoordelijk voor de verdediging van Villa Leeuwenbergh (Dorrepaal) in Leidschendam. Na de capitulatie raakt Maduro al snel betrokken bij verzetsactiviteiten, voornamelijk spionagewerk. In 1941 brengt hij enkele maanden door in de gevangenis. De reden van zijn arrestatie is onduidelijk.
Na zijn vrijlating zet Maduro zijn verzetsactiviteiten voort, maar voelt zich niet meer veilig. In de zomer van 1943 wordt hij opgepakt in Charlesville-Mézières in Frankrijk. Maduro was onderweg om via België, Frankrijk en Spanje naar Engeland te vluchten. De Duitsers sluiten hem op in de gevangenis van Saarbrücken. Op 24 november 1944 gaat hij op transport naar het Duitse concentratiekamp Dachau. Hier overlijdt hij op 9 februari 1945 op 28-jarige leeftijd aan de gevolgen van vlektyfus. Maduro werd postuum onderscheiden met de Militaire Willemsorde.
Eva Besnyö (1910 - 2003)
De in Boedapest geboren fotograaf Eva Besnyö vertrekt in 1930 naar Berlijn en ontmoet daar haar echtgenoot John Fernhout. Via hem wordt ze opgenomen in de kring rond de schilder Charley Toorop. In de jaren dertig fotografeert ze veel architectuur in opdracht. Door toenemend antisemitisme is het voor de joodse Eva moeilijk om actief te blijven als fotograaf in Berlijn. Na een vakantie in Hongarije verhuist ze in het najaar naar Nederland. Aan het Balatonmeer in Hongarije maakt ze haar beroemde foto van een jongen met bas. In 1938 legt ze op verzoek van de HAL de hele reis en de voorbereidingen vast. Op 21 mei 1938 vertrekt ze weer naar Rotterdam. Eva was ook een van de vele kunstenaars die een bijdrage leverde aan het interieur van het nieuwe vlaggenschip Nieuw Amsterdam.
New York, Holland-America line, s.s. Nieuw Amsterdam, 1938 Fotogalerie Roel Sandvoort
Daniel den Hoed (1899 - 1950)
Op 26 augustus 1937 vertrekt arts Daniel den Hoed naar Amerika. Hij is dan op weg naar het Fifth Congress of Radiology dat van 13-17 september in Chicago wordt gehouden. Lees hier een artikel uit 1940 over Daniel den Hoed waarin ook het congres wordt genoemd. Daniel den Hoed is een van de grondleggers van de radiotherapie in Nederland. Hij was directeur van het Rotterdams Radiotherapeutisch Instituut en werd na zijn overlijden bekend als naamgever van de oncologische kliniek in Rotterdam-Zuid.
Jan Tinbergen (1903 - 1994)
Op 29 augustus 1947 vertrekt econoom en natuurkundige Jan Tinbergen naar het Verenigde Naties hoofdkantoor in New York, Amerika. Daar spreekt hij op 15 september op de Wereldconferentie voor de Statistiek, lees hier meer over zijn boodschap. Op 27 september 1947 vertrekt hij weer.
Godfried Bomans (1913 - 1971)
In 1949 roept schrijver Godfried Bomans Haarlemmers op om lid te worden van de nieuw op te richten Haarlemse Sociëteit Teisterbant. De sociëteit moet een ontmoetingsplek worden voor ‘kunstbeoefenaars, kunstminnenden en in kunst belangstellenden’. Godfried Bomans is de eerste president van de sociëteit. Op 6 september 1949 vertrok hij samen met professor Slotemaker, de heer Van Lutterveld, ingenieur Visser en professor Grear met de SS Volendam naar Amerika, zie dit artikel. Zij hielden een aantal lezingen voor 1300 Amerikaanse studenten, die na een maandenlange trip door Europa naar New York terugkeerden. Eén van zijn gevleugelde uitspraken: ‘Men gaat op reis om thuis te komen’, dus wie weet.
Berend Botje
Op 20 februari 1952 vertrekt Berend Botje van New York naar Rotterdam. Berend Botje ging, net als in het kinderliedje, uit varen met vrouw en kind naar Rotterdam. Van beroep was hij brouwer en kwam uit Noord-Brabant.
Nog meer bekende namen?
Er staan nog veel meer bekende namen op de passagierslijsten, soms zelfs meerdere keren. Zoals Alfred Hitchcock, Willem Mengelberg, Etta Cone, Ernest Hemingway, Betty Mae Page en Roald Dahl staan op de passagierslijsten.
Unieke passagiers
Eerste passagier
De eerste passagier die op de vroegste bewaard gebleven lijst staat is Robert H. Rittenhouse. Hij vertrekt op 3 mei 1900 met het stoomschip (ss) Maasdam van Rotterdam naar New York.
Verstekeling
Op 30 juni 1917 vertrekt de Nieuw Amsterdam met 1 passagier extra, Pieter Kuit. Tijdens de reis wordt ontdekt dat Kuit niet voor zijn reis heeft betaald. Op de passagierslijst staat met rode pen aangetekend: ‘Aan boord bevonden een stowaway’, oftewel een verstekeling.
De laatste reizigers
Op 2 oktober 1969 vertrekt P. de Waard met het passagiersschip Nieuw Amsterdam van Rotterdam naar de havenplaats Cobh in Ierland. De laatste passagier met het vrachtschip Kerkedijk is E. Mottet. Hij reist op 29 december 1969 van Rotterdam naar New Orleans.
Net op tijd vertrokken
Nadat Hitler in 1932 aan de macht komt en de Kristallnacht van 1938 plaats vindt neemt het aantal vluchtelingen uit Duitsland en Oost-Europa sterk toe. Op 1 maart 1940 vertrekt de familie Cohen net op tijd naar New York. De drie volwassenen hebben geboekt bij het HAL-kantoor in Amsterdam. Op hun passagierslijst staat de notitie ‘comité’. Het Comité voor Joodsche Vluchtelingen in Amsterdam helpt ook bij emigratie.
Kinderen aan boord geboren
In 1954 worden er twee baby’s aan boord geboren. Het gaat om J.P. Manko en L. Murray. In beide gevallen krijgt het Tourist Class ticket een upgrade naar First Class.
Huisdieren
Op de passagierslijsten komen ook huisdieren voor. Zo is er een alleenreizende hond, die als C. Gutierrez wordt genoteerd en een poes die voor 10 dollar met het baasje meereist.
Zoek naar familieleden in passagierslijsten
Zoekt u iemand die in de twintigste eeuw in de Verenigde Staten of Canada is geweest of daarheen is geëmigreerd? In de passagierslijsten vindt u namen van personen die in de jaren 1900-1969 bij de Holland-Amerika Lijn een reis boekten van of naar die landen.