Fotograaf Grimeijer
Algemeen
Amateurfotograaf H.F. Grimeijer (1894-1989) fotografeert in de Tweede Wereldoorlog de verwoestingen van het bombardement op Rotterdam, en vele gebeurtenissen daarna. Grimeijer, in het dagelijks leven werkzaam bij een bank, is sinds 1918 een verwoed fotograaf. Tijdens de Duitse bezetting trekt hij er regelmatig met zijn Leica camera op uit door de verwoeste binnenstad, ondanks dat dit door de bezetter verboden is. Grimeijer is ook de maker van de zeldzame opnamen van de razzia van 1944 en een groot aantal ander opmerkelijke oorlogsbeelden.
Wie was Grimeijer
Hendrik Ferdinand Grimeijer, roepnaam Ferdinand, wordt op 20 oktober 1894 geboren in de destijds nog zelfstandige gemeente Kralingen. De opvoeding van de jonge Ferdinand gebeurt grotendeels door zijn grootouders vanwege het overlijden van zijn vader in 1895.
Direct na het behalen van een diploma van de vijfjarige MULO aan de Botersloot gaat de 16-jarige Ferdinand als jongste bediende aan het werk bij de Rotterdamsche Hypotheekbank. In de jaren daarna werkt hij bij verschillende bedrijven en volgt diverse opleidingen. Zo belandt hij in 1918 bij de juist opgerichte Bank voor Handel en Scheepvaart waar hij in 1921 aangesteld wordt als procuratiehouder. Zijn specialiteit is wisselarbitrage waarvoor hij regelmatig in het oude Beursgebouw aan het Beursplein bezoekt. Bij het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog woont hij met zijn vrouw en zoon aan de Burgemeester Le Fèvre de Montignylaan in Hillegersberg.
Al tijdens zijn middelbareschooltijd raakt Grimeijer geïnteresseerd in fotografie en doet in deze periode zo nu en dan dienst als hulp van een vakfotograaf. Zodra hij het zich kan veroorloven koopt hij in 1918 een tweedehands 9 x 12 camera, een boek over fotograferen en apparatuur voor een donkere kamer. Kort daarop schaft hij een 6 x 13 stereotoestel aan waarmee hij zijn familie, uitstapjes en de stad vastlegt. In 1938 stapt Grimeijer over op een Leica camera, een klein en plat apparaat dat makkelijk in zijn zak paste wat uitkomst blijkt te bieden bij het illegaal fotograferen van de stad in de oorlogsjaren.
Twee afbeeldingen gemaakt met de stereocamera zoals in de spiegel zichtbaar. De camera maakt twee foto's tegelijkertijd met een licht afwijkend standpunt. Het gebruik van stereokijker zorgt vervolgens voor een driedimensionaal beeldeffect.
Fotograaf in WO2
Door het bombardement van 14 mei 1940 raakt Ferdinand Grimeijer werkloos. Dat is één van de redenen dat hij vanaf het bombardement tot na de bevrijding de bezette en verwoeste stad gefotografeerd heeft. Het bewustzijn dat hij 'al die vreselijke dingen – het puin, de arrogantie van de bezetter, de honger, het wegvoeren van mannen en nog veel meer' voor het nageslacht moet vastleggen is al snel na 14 mei 1940 aanwezig.
Bluswerkzaamheden
Daags na het blussen van de branden bevindt Grimeijer zich tussen de smeulende resten van het gebouw van zijn werkgever. Hij fotografeert de chaos op de Zuidblaak en de Wijnhaven. Aanvankelijk alleen op en rond het pand van de Bank voor Handel en Scheepvaart. Als medewerker van de bank moet Grimeijer in het bezit zijn geweest van een pasje om de binnenstad te mogen betreden. Het getroffen gebied is afgesloten door een politiecordon. Bovendien geldt er al snel een verbod op het fotograferen van de ruïnes of de bezetter. Per 1 juni wordt landelijk bekendgemaakt dat het zonder uitdrukkelijke toestemming van de Duitse autoriteiten niet geoorloofd is om afbeeldingen van door oorlogshandelingen verwoeste steden te vervaardigen, te verkopen of te verspreiden.
Bluswerkzaamheden
Grimeijer trekt zich van alle verboden weinig aan en trekt geregeld met zijn makkelijk te verbergen Leica de stad in. Hij verlegt al snel zijn focus van het gebied rond de Wijnhaven naar andere plekken in de binnenstad. Het Erasmushuis (HBU-gebouw) biedt een goed overzicht in diverse richtingen. Hetzelfde geldt voor het Witte Huis, molen de Noord aan het Oostplein, het Witte Huis, de Ungerflat aan de Schiekade en het Hofpleinstation. Tussen 1940 en 1947 kiest Grimeijer verschillende malen dezelfde posities om te fotograferen. Dit levert een interessant beeld op van de veranderingen die zich afspelen in het getroffen stadshart.
Vooral de beelden vanaf het Erasmushuis en het daarnaast gelegen modehuis 'Gerzon' laten een mooi verloop zien van chaos en ruïnes naar puinruiming tot het uitgraven van kelders en fundamenten. Ook zijn de eerste tekenen van wederopbouw tijdens de oorlogsjaren zichtbaar. Zo wordt de Steigersgracht gedempt om vervolgens verlegd en verbreed te worden en legt Grimeijer de bouw aan de Coolsingel van het pand van het Rotterdamsch Nieuwsblad en de Rotterdamsche Bank vast (zie onderstaand fotofilmpje).
Grimeijer, een geschonden stad in vogelvlucht
Het fotograferen van bovengenoemde zaken was in oorlogstijd was niet zonder gevaar, zeker niet toen in november 1944 een totaalverbod op het fotograferen op straat werd ingevoerd. Het formaat van de Leica redt zijn leven wanneer Grimeijer in de winter van 1944/1945 met de fiets op weg is naar Oud-Beijerland waar hij een trouwfoto zal maken in ruil voor een zak aardappelen. Bij aanhouding door de Grüne Polizei worden zijn jaszakken doorzocht maar de Leica in zijn broekzak blijft onopgemerkt.
Naast het vastleggen van de veranderingen in de binnenstad fotografeert Grimeijer tussen 1940 en 1947 diverse grote en kleine gebeurtenissen in de stad. Vanuit het raam van een vestiging van de Bank voor Handel en Scheepvaart aan de Van Vollenhovenstraat fotografeert hij de bouw van een antitankmuur, hospitaalschepen in Zalmhaven en ook vertrekkende Duitse militairen op Dolle Dinsdag. Andere onderwerpen zijn bijvoorbeeld Operatie Manna (voedseldroppings) rond 1 mei 1945, de intocht van Canadezen, het uitdelen van voedsel, de dijkaanleg bij Hillegersberg vanwege de onderwaterzetting van het gebied in het voorjaar van 1944 en het afbreken van de verdedigingsmuren in de stad door Canadezen.
Al voor de oorlog had hij een zeer ruime hoeveelheid films ingeslagen en waar andere fotografen hun laatste fotorolletjes spaarzaam achterhouden voor het moment van de bevrijding, beknibbelt Grimeijer niet op het maken van beelden. In de laatste oorlogsjaren ziet hij zelfs nog kans om pasfoto’s te maken voor mensen die valse persoonsbewijzen nodig hebben.
Na de oorlog
Razziafoto's
Twee van de bekendste foto's van Grimeijer zijn beelden van de razzia van Rotterdam op 10 en 11 november 1944, waarbij ongeveer 52.000 van de 70.000 mannen tussen 17 en 40 jaar uit Rotterdam en Schiedam worden weggevoerd.
Door de opmars van de geallieerden maken de Duitsers zich ernstige zorgen over de rol van het verzet en de houding van de bevolking in de eindstrijd. De Wehrmacht ontwikkelt daarom plannen om weerbare mannen uit West-Nederland weg te voeren. Rotterdam krijgt prioriteit omdat daar op slechts enkele kilometers van het front langs de grote rivieren zich een grote groep van ruim 70.000 jonge mannen bevindt. In de dagen voor de razzia worden Duitse militaire eenheden zo onopvallend mogelijk naar Rotterdam verplaatst. Het gaat om zo’n 8.000 soldaten. Zij zijn onbekend met de ware reden van hun verplaatsing. Het verrassingseffect is dan ook een van de grondslagen van het succes van de razzia ofwel Aktion Rosenstock.
De razzia wordt uitgevoerd op vrijdag 10 november in Schiedam en Rotterdam-Zuid, op de Rechter Maasoever in de noordelijke de wijken en in Spangen. Straten worden hermetisch afgesloten en vluchtwegen vergrendeld. Vanaf 6 uur in de ochtend zetten de Duitsers straat voor straat af, bonzen op deuren, delen pamfletten uit, rijden in geluidswagens door de straten en sommeren dat mannen in de leeftijd van 17 t/m 40 jaar zich onmiddellijk moeten melden. De razzia is begonnen en de bevolking wordt compleet overrompeld. Ook de binnenstad is hermetisch afgesloten en wordt een dag later, op 11 november, uitgekamd.
Mannen worden meegenomen
De opgepakte mannen worden naar verzamelplekken in de stad gebracht en vervolgens te voet, per schip of per trein onder erbarmelijke omstandigheden afgevoerd naar Duitsland. Aktion Rosenstock is de grootste razzia in Nederland die tijdens de bezettingstijd heeft plaatsgevonden.
Op vrijdag 10 november maakt Grimeijer op de bovenverdieping van zijn woning aan de burgemeester Le Fèvre de Montignylaan tussen de gordijnen de twee gewaagde foto’s van de lange rij opgepakte Rotterdamse mannen die met spaarzame bepakking door de straten sjokken. De mannen worden bewaakt door Duitse soldaten. Langs de weg staan vrouwen die hun mannen of zonen afgevoerd zien worden en die proberen hun nog wat laatste spullen te overhandigen.
Bij deze razzia komen de Duitsers ook de zoon van Grimeijer ophalen. Grimeijer en zijn vrouw hebben echter drie schuilplaatsen voor hem in huis gemaakt waardoor ze hun zoon tot het einde van de bezetting verborgen kunnen houden voor de bezetter.
Schuilplaats
Hoe de collectie in het stadsarchief kwam
Al voor 1940 verkoopt Grimeijer zo nu en dan stadsbeelden aan het Rotterdamse archief. Opvallend is dat archivaris Hazewinkel hem aan het begin van de bezetting vraagt om de situatie in de stad te blijven vastleggen voor de collectie van het archief. Een gewaagd verzoek gezien het verbod op fotograferen in de binnenstad. De door Grimeijer geleverde afdrukken worden dan ook tot aan de bevrijding op een geheime plaats in het Rotterdamse archief aan de Mathenesserlaan bewaard.
Het Rotterdamsch Jaarboekje 1946 biedt de gelegenheid om voor de dag te komen met alle verboden documenten die tijdens de oorlogsjaren door het archief zijn verworven. 'Daarbij was de noodige verboden waar en daarover zwegen wij toen liever. Gedurende de oorlogsjaren is door het archief een rijke collectie 'puinfoto's' bijeengebracht.' Grimeijer is één van de belangrijke leveranciers van deze puinfoto's. Van de aangekochte afdrukken van Grimeijer wordt in het jaarboekje vermeld dat deze de tragische schoonheid tonen die er in het puin te vinden was. Over Grimeijer: "Ook zorgde hij ervoor dat de verschillende fases die de binnenstad achtereenvolgens heeft doorgemaakt werden vastgelegd. De kale woesternij, de aanleg van verkeerswegen en waterwerken, het dempen hier en graven daar. Het is verheugend dat ondanks het verbod om te fotograferen waarop streng de hand werd gehouden, de lotgevallen van de oude binnenstad toch zoo bevredigend zijn vereeuwigd.”
Schenking van de negatieven
In 1979 koopt levensverzekeringsmaatschappij Nationale Nederlanden op initiatief van werknemer en publicist Herman Romer de collectie oorlogsnegatieven van Grimeijer met als doel deze te schenken aan de gemeente Rotterdam. De schenking van N.N. was een bijdrage aan de mei herdenking 1940-1980. Op 15 april 1980 wordt de collectie door N.N. directeur P. A. Nouwen feestelijk aangeboden aan burgemeester Van der Louw. Bij deze gelegenheid krijgt de fotograaf zelf de Erasmusspeld uitgereikt. De negatieven, ruim 800 stuks, worden toegevoegd aan de collectie van het Stadsarchief. In 2016 volgt een set van 75 stereo-glaspositieven afgestaan door de kleinzoon van de fotograaf.
Meer lezen
- Rotterdam in barbaarse jaren 1940-1945 (deel I en II) / H. Romer. - Rotterdam : Ad. Donker, 1990
Signatuur S 13 D 17 + 18 - Ferdinand Grimeijer : fotograaf van het geschonden Rotterdam / H. Romer. - Rotterdam : Nationale Nederlanden, 1980
Signatuur IX C 89 - Aanwinsten van de archiefverzamelingen 1943-1945. In: Rotterdamsch Jaarboekje 1946 (Reeks 5, Jrg. 4) ; pag. CI-CV
Bekijk alle foto's in de beeldbank
Wilt u door de alle foto's van Grimeijer bladeren, klik dan op de knop 'Naar de collectie'.