Vroege kaarten- en tekeningencollectie

Sinds mei 2022 is er wereldwijde, maar beperkte uitbraak van ‘Monkeypox’, een onschuldige versie van het in 1980 uitgeroeide pokkenvirus. Samen met het RIVM onderzoekt het Erasmusziekenhuis in Rotterdam de besmettingsgevallen in Nederland.

Parc Vaccinogène
In de 19e eeuw werd het land met enige regelmaat geteisterd door pokkenepidemieën. Dankzij de beschikbaarheid van een werkend vaccin (ontdekt 1796 door Edward Jenner) waren de uitwerkingen van deze uitbraken minder dodelijk dan voorheen. In Rotterdam maakte het ‘Genootschap ter bevordering der Koepokinenting’ zich sterk voor het inenten van de Rotterdamse bevolking met een vaccin van, met pokken besmette, kalveren. Bij het pas gebouwde stadsziekenhuis aan de Coolsingel kreeg het Genootschap in 1868 een stuk grond toegewezen waar kalveren gehouden konden worden. Dit ‘Parc Vaccinogène’ naar Frans voorbeeld beschikte ook over een speciaal vaccinatiegebouw waar Rotterdammers ingeënt werden of hun booster (destijds revaccinatie genoemd) konden halen.
 

Kaarten- en tekeningencollectie van het Stadsbestuur
Ontwerptekeningen van het Parc Vaccinogène en ook plannen, plattegronden en gevelaanzichten voor het nieuw te bouwen ziekenhuis aan de Coolsingel ontworpen door stadsarchitect W.N. Rose zijn terug te vinden in de onlangs volledig beschreven en gedigitaliseerde Rotondetekeningencollectie. Dit betreft een verzameling van ruim 8000 kaarten, plattegronden en technische tekeningen uit de periode eind 16e eeuw tot 1900 die grotendeels in opdracht van het Rotterdamse stadsbestuur gemaakt zijn. In deze documenten zijn de bezittingen, grondaankopen en -verkopen van de gemeente vastgelegd, evenals plannen m.b.t. allerlei publieke werken in de stad.

De oudste kaarten zijn afkomstig uit een kaartboek dat is getekend door de landmeter Simon Dammasz van Dueren (eind 16e eeuw). De tekeningen tonen details van verschillende delen van de stad. Zij zijn waarschijnlijk gemaakt met het oog op de verkoop van percelen bouwgrond waarmee de gemeente de stads- en havenuitbreiding in de richting van de rivier de Maas (Waterstad) ten tijde van het Twaalfjarig Bestand (1609-1621) wilde financieren.

Het zwaartepunt van de verzameling stamt uit de periode van de realisatie van de tweede grote stadsuitbreiding tussen ca. 1850-1900. Deze kaarten en tekeningen zijn gerelateerd aan belangrijke ontwikkelingen in de geschiedenis van Rotterdam zoals ‘de sprong naar zuid’ die startte in 1869 met de annexatie van het eiland ‘Fijenoord’. Vele tekeningen en plattegronden bevatten al dan niet uitgevoerde plannen voor de ontwikkeling en ontsluiting van de nieuwe gebieden op Zuid.

Groei van de stad in tekeningen
In de tweede helft van de negentiende eeuw maakte Rotterdam een enorme groei door, zowel in bevolkingsaantallen als in grondgebied. De kaarten- en technische tekeningencollectie van het stadsbestuur toont een goede weerslag van deze ontwikkelingen. Het bevat kaarten van de vele havenuitbreidingen, technische tekeningen van de aan te leggen bruggen en spoorverbindingen naar en op Zuid, kaarten met de aanleg van bijvoorbeeld riolering, openbare straatverlichting of stratenplannen in de geannexeerde gemeenten Kralingen, Delfshaven en Charlois. Ook nieuwe woonwijken zoals in Het Nieuwe Werk, Rubroek en Cool zijn gedetailleerd vastgelegd. Naast de grote openbare werken zijn er veel kaarten en tekeningen in deze collectie terug te vinden die te maken hebben met gemeentelijk bouwprojecten, van ziekenhuizen en scholen tot aan urinoirs en kiosken.

De eerste stadsarchivaris van Rotterdam, J.H. Scheffer. Getekend in 1860 door P. van der Velde.

Eerste stadsarchivaris van Rotterdam 
De herkomst en samenstelling van deze collectie is nauw verweven met het ontstaan van het stadsarchief. Op 22 oktober 1857 nam het gemeentebestuur van Rotterdam een verordening aan op het bewaren en in orde houden van een archief. Deze wet moest een einde maken aan de verwaarlozing van de in het stadhuis aan de Kaasmarkt aanwezige documenten. De ambtenaar J.H. Scheffer (1832-1886) werd benoemd tot de eerste archivaris van de gemeente. Volgens de overlevering verkeerde het archief in die tijd in een onbeschrijflijke chaos. Scheffer ging voortvarend te werk. Hij ordende en inventariseerde het bestaande archiefmateriaal en ging op zoek naar ontbrekende en aanvullende stukken. Ambtenaren en bestuurders werden gesommeerd thuis rondslingerende documenten in te leveren op het stadhuis. Ook liet Scheffer een aantal vroege Rotterdamse kaarten uit het Nationaal Archief kopiëren (natekenen) om toe te voegen aan de collectie.

De Rotonde
Vanaf 1868 werd het grootste deel van het gemeentelijke archief overgebracht naar het Schielandshuis. Enkele deelverzamelingen bleven in het Stadhuis achter waaronder deze collectie kaarten en technische tekeningen, die bewaard werden in ijzeren brandtafels in de ronde ruimte onder de koepel van het Stadshuis. Deze ruimte heette de Rotonde was speciaal ingericht als archiefbewaarplaats. Alle kaarten en tekeningen kregen een etiket met de aanduiding ‘rotonde’ en een nummer. Deze benaming bleef gehandhaafd toen de Rotondecollectie in 1930 uiteindelijk ook werd overgebracht naar het gebouw van het Gemeentearchief aan de Mathenesserlaan.