Zoek jij wel eens iets op via de website van het stadsarchief? Voordat jij een archiefstuk kunt zien heeft het al een hele ‘reis’ gemaakt. Denk aan het verwerven, restaureren, digitaliseren en beschrijven. In dit ‘Kijkje in de keuken’ gaat het over het beschrijven van beeldmateriaal, in het bijzonder de collectie Panorama- en Luchtfoto’s. Daniël Vuijk werkt als specialist Archieven en Collecties bij het stadsarchief en is sinds mei 2022 met deze fotocollectie bezig. Van de 7.000 afdrukken van luchtopnamen van de stad Rotterdam en de omliggende gemeenten heeft hij er al een hoop beschreven. Maar waarom krijgen eigenlijk al deze foto’s een beschrijving en hoe doe je dat precies? Daniël vertelt je er meer over.
Daniël: ‘Alle foto’s in onze beeldbank hebben een beschrijving. Hierin staat informatie over wat je ziet op de foto, maar ook het jaartal, de maker en de auteursrechthouder. Ook worden er extra gegevens toegevoegd. Dit zijn karakteristieken van een beschrijving, zoals de locatie of gebouwen zoals kerken, gemeentehuizen en bedrijfspanden. Deze trefwoorden moeten de vindbaarheid van informatie op onze beeldbank verbeteren.'
Het beschrijven van beeldmateriaal
Waar begin je?
Bij het beschrijven van deze foto’s begint Daniël met het bepalen van de locatie. Vanaf welk standpunt is de foto genomen en wat zie je dan? ’Het is belangrijk dat je kennis over stad hebt’, vertelt Daniël. ‘Het is noodzakelijk om te weten welke veranderingen er globaal geweest zijn. Denk aan stadsuitbreidingen, de verwoestingen in de Tweede Wereldoorlog, de wederopbouwperiode en de bouw en sloop van bruggen en viaducten.’
Bronnen raadplegen
Met enige ervaring herken je de locaties vaak snel, maar om het exact te weten kun je ook wat hulpmiddelen gebruiken Daniël: ‘Ik raadpleeg regelmatig oude kaarten van de stad, de straatnamendatabase, Google Maps, de website Rotterdaminkaart.nl en natuurlijk Wikipedia. Voor het beschrijven van een foto van een gebeurtenis maak ik gebruik van bronnen als het Rotterdams Jaarboekje of de krantendatabank op Delpher. Bij foto’s van de wederopbouw na 1945 is de website van Platform Wederopbouw Rotterdam handig. Daar staat uitgebreide informatie over architectuur uit de wederopbouwperiode van Rotterdam. Die informatie vind je niet zo snel ergens anders.’
Al deze bronnen gebruikt Daniël ook om de datum van vervaardiging te bepalen. ‘Een voorbeeld: in de straatnamendatabase kun je zien wanneer een straatnaam is vernoemd. Op de onderstaande foto zie je de Stadionweg in Oud IJsselmonde. Voordat deze weg zijn huidige naam kreeg heette het de IJsselmondscheweg en later de Kreekweg. De Stadionweg is op 26 maart 1937 vastgesteld. Een dag later werd de Kuip in gebruik genomen. Hierdoor weet je dus dat de weg op de achtergrond vanaf 1937 de Stadionweg heet.’
XXIII-146-08-01: Luchtopname van het pas in gebruik genomen Stadion Feyenoord op het moment van een wedstrijd. Links op de voorgrond de Olympiaweg. Op de achtergrond de Stadionweg met links de scheepswerf en machinefabriek van Piet Smit Jr. aan de Nieuwe Maas en rechts de Burgerhout Machinefabriek. Uit het zuidwesten. Collectie Panorama- en Luchtfoto's (Collectie 4232), vervaardiger: KLM Aerocarto (1938).
Het beschrijven zelf
Bij het beschrijven noteer je alleen wat je ziet. ‘Dit klinkt eigenlijk heel logisch, maar dat is toch een uitdaging’, legt Daniël uit. ‘Bijvoorbeeld als iemand op zoek is naar een afbeelding van een gebouw, dan wil je het gebouw zien, niet een foto waarop het gebouw ergens in de verte te zien is. Een andere uitdaging is dat de beschrijving niet te kort, maar zeker niet te lang wordt. Op sommige foto’s is best veel te zien; straten, gebouwen, havens, bruggen en spoorwegen. Je kunt niet alles beschrijven wat er te zien is, je moet dus keuzes maken.’
Het maken en afronden van een complete beschrijving bestaat uit een aantal onderdelen. Je vult de beschrijving, de datering, de auteursrechthouder (en licentie), afmetingen en onderwerpen in. Ieder veld wordt ingevuld. Tot slot wordt een scan van de foto aan de beschrijving gekoppeld.
‘De beschrijving kun je altijd nog aanpassen, bijvoorbeeld als er meer gegevens bekend zijn of als vanuit de bezoekers een opmerking over de beschrijving komt. In dat laatste geval onderzoeken we de opmerking en passen het zo nodig aan’, vertelt Daniël.
Een voorbeeld
‘In de oude beschrijving van de bovenstaande foto stond ‘Luchthaven Zestienhoven uit noordwesten gezien. Ik voeg er bij deze collectie altijd aan toe ‘Luchtopname van…’ om aan te geven dat de foto vanuit de lucht is gemaakt. Op deze foto is niet alleen het vliegveld te zien, maar ook nog de omgeving daarachter. Dan beschrijf ik ook de achtergrond, maar niet te veel in detail. Het centrum is te zien, en in dat geval maak ik ervan: ‘Op de achtergrond het centrum van Rotterdam’. Om te vinden wat er precies op de achtergrond te zien is, raadpleeg ik een kaart van Rotterdam uit de collectie van het stadsarchief. De foto is van circa 1970. Op een kaart uit 1971 van Rotterdam (zie hierboven) kan ik vinden wat er precies te zien is. Je ziet het park Zestienhoven met verderop Rotterdam-Noord en het Stadscentrum. Dit vermeld ik dan in de beschrijving. Daarna vermeld ik ook de windrichting van waaruit de foto genomen is, in dit geval vanuit het noordwesten.
Zoektermen
Nadat ik de beschrijving heb gemaakt, voeg ik (geografische) namen toe: park Zestienhoven, Vliegveld Zestienhoven, Rotterdam-Noord, Centrum. En de onderwerpen, zoals: vliegvelden, luchtopnamen, parken. Dit zijn termen waarop een bezoeker kan zoeken. De rest stond al ingevuld en is niet gewijzigd dus dat kan ik dan laten staan. Alles is dan ingevuld en dan kan ik door met het beschrijven van de volgende foto,’ aldus Daniël.
Veel verschillende foto's
De collectie Panorama- en Luchtfoto’s omvat het werk van veel verschillende fotografen. Zij fotografeerden Rotterdam en de wijde omtrek vanuit een vliegtuig of vanaf een hoog standpunt. ‘Er is veel van Bart Hofmeester', weet Daniël te vertellen. ‘Hij was luchtfotograaf en had een eigen bedrijfje, Aerocamera. Hij maakte foto’s van de wijken van de stad, bijvoorbeeld van nieuwbouw op zuid in de jaren ’50 en ’60. De foto’s van Bart Hofmeester (1921-2001) zijn auteursrechtelijk beschermd, waardoor helaas alleen de informatie over de foto zichtbaar is op onze beeldbank. Geïnteresseerden kunnen de betreffende foto dan bekijken op de studiezaal van het stadsarchief. Gelukkig zijn er ook veel luchtfoto’s die wel te bekijken zijn via de website, zoals de afbeeldingen van Dick Lemcke (1916-1999) of opnames van fotografen die in jaren’70 en ’80 in dienst waren van het stadsarchief.'
Foto's van de havens
Foto’s waar grote gebieden op te zien zijn, toch wel vaak van het centrum of de Stadsdriehoek, spreken Daniël het meeste aan. ‘Je hebt dan én veel gebouwen, en veel havens. Foto’s van havens in Europoort en de Botlek vind ik erg interessant om te beschrijven; je moet dan echt goed kijken welke haven het is en of de naam al was gegeven op het moment dat de foto gemaakt is. Je bent dan wel even bezig, maar je schept wel een mooie beschrijving.’
1978-412: Luchtopname van de British Petroleum olieraffinaderij aan de slingerende Europaweg (nu A15) in Europoort. Links de Suurhoffbrug over het Hartelkanaal, en op de voorgrond rechts de Dintelhaven. Verderop de 4e Petroleumhaven aan het Beerkanaal, en op de achtergrond rechts de 8e Petroleumhaven en de Tanker Terminal op de Maasvlakte. Uiterst rechts de Nieuwe Waterweg en de Noordzee. Uit het oosten (Dick Lemcke, 1977).
Van de 7.000 afdrukken moet Daniël er nog 2.400 beschrijven. ‘Deze collectie doe ik alleen, maar er zijn ook collecties waar ik met meerdere collega’s aan heb gewerkt, zoals de collectie Rotondetekeningen en de collectie Gemeentewerken. Als ik dit werk heb afgerond, is er wel weer een andere collectie waarmee ik aan de slag kan. Bijvoorbeeld aanvullingen op de Kaartencollectie. Maar ook zijn er nog best wat luchtfoto's van een latere periode. Omdat het bij luchtfoto's vaak om zoveel verschillende foto's gaat, is het ook iedere keer weer een verrassing wat je gaat beschrijven. De ene keer zijn het foto's van de havens, dan weer foto’s van IJsselmonde, het centrum of Delfshaven. Soms zit er ook iets heel anders dan Rotterdam in, zoals de Biesbosch, Hoek van Holland, Rhoon of Barendrecht', aldus Daniël.
Team Archieven & Collecties
Daniël werkt bij het team Archieven & Collecties (A&C). Dit onderdeel van het stadsarchief houdt zich in hoofdzaak bezig met het verwerven, beheren en toegankelijk maken van de documenten. Archieven van bijvoorbeeld de gemeente Rotterdam, maar ook die van in de stad gevestigde bedrijven of instellingen en familiearchieven worden geïnventariseerd en op hoofdlijnen beschreven. Ook de bibliotheek van het stadsarchief met een zeer uitgebreide collectie boeken, tijdschriftartikelen, kranten en tijdschriften maakt deel uit van A&C.
Het subteam Collecties beheert beeldmateriaal, zoals films, foto’s, kaarten en plattegronden, affiches en prenten en tekeningen. Het streven is zoveel mogelijk beeldmateriaal beschikbaar te stellen op de beeldbank. Zoals uit het verhaal van Daniël blijkt, is het beschrijven per beeld tamelijk arbeidsintensief. Ook vanwege de enorme hoeveelheid documenten die het archief beheert (naar schatting ruim een miljoen), moet het team keuzes maken. Een belangrijke overweging daarbij is het gegeven of de bezoekers van het stadsarchief de foto's mogen hergebruiken. Natuurlijk is het streven dat de foto's op de beeldbank een goede afspiegeling zijn van onderwerpen en periodes uit de Rotterdamse geschiedenis.
Op dit moment werkt het subteam Collecties aan het beschrijven van de negatieven van de Rotterdamse persfotograaf Cock Tholens (een serie van 10.000 afbeeldingen). Daarnaast is er een verzameling van 2000 grootformaat en panorama-afdrukken die nu toegankelijk gemaakt wordt. Maar ook een reeks van 3000 dia’s van Bureau Monumenten uit de jaren negentig met woningen en gebouwen die destijds in aanmerking kwamen voor de monumentenstatus. Wanneer nieuwe collecties beschikbaar komen voor onze bezoekers lees je dat op deze website.
Headerfoto:
IX-596 Luchtopname van de omgeving van de Coolsingel met het stadhuis en het postkantoor, en op de achtergrond het Hofplein met de Delftsche Poort en Station Hofplein. Rechts de Delftsevaart en de Rotte en links de Schie en omgeving (KLM Aerocarto, 1932).